Uczenie się esperanto

Doświadczenie wykazało, że ten, kto najpierw opanował znajomość esperanto, szybciej mógł nauczyć się innego języka obcego, – częściowo dlatego, że esperanto ze swoją regularnie powiązaną i logiczną budową – ułatwia zrozumienie gramatyki, częściowo zaś dlatego, że esperanto w przeważającej mierze zbudowane jest z międzynarodowych słów. 80% podstaw słownych zapożyczonych jest z łaciny oraz języka włoskiego, – pozostałe m.in. – z greckiego, rosyjskiego, niemieckiego i angielskiego. Powodem tego, iż znajomość esperanto ułatwia uczenie się innych języków jest fakt, że esperanto stwarza pozytywne nastawienie do procesu nauki języków obcych z uwagi na swoją nieskomplikowaną strukturę, dzięki której uczniowie już po kilku pierwszych tygodniach nauki esperanto, mogą prowadzić łatwe rozmowy w tym języku. Esperanto dzięki swojej przejrzystości i logice wywołuje u uczącego się specjalne odczucie dla obcego języka i jest też świetną bazą do jego opanowania.

Istnieje co najmniej 1 000 rodzin na całym świecie, które stosują esperanto jako swój język domowy. Rodziny te, powstały z reguły w wyniku spotkania się kobiet i mężczyzn (z różnych krajów i z różnymi językami ojczystymi), na konferencjach esperantystów.

Malvarma

Z uwagi na specyfikę budowy tego języka, nie potrzeba uczyć się tyle samo słów w esperanto, ile należy opanować w przypadku nauki innego języka obcego. Jeden i ten sam rdzeń słowa daje początek wielu innym słowom, poprzez dodanie przedrostka albo końcówki. Jeśli przykładowo dodaje się przed jakimś słowem – m a l -, to otrzymuje się przeciwieństwo jego znaczenia.

-ciepły = varma.
-zimny = malvarma.
-jasny = lumo.
– ciemny = mallumo.

Weźmy np. – polskie słowo – „r o d a k”. W języku esperanto zbudowane jest ono następująco:

sam(a) = taki sam, równy // wszystkie przymiotniki kończą się na „a
land(o) = kraj // wszystkie rzeczowniki kończą się na „o
ano = mieszkaniec
samlandano = rodak
samurbano = osoba, z tego samego miasta urbo = miasto
saminsulano osoba, z tej samej wyspy insulo = wyspa
samlingvano = osoba, mówiąca tym samym językiem lingvo = język
- pismo =skribo, rzeczownik kończy się na „-o
- pisać =skribi czasownik kończy się na „-i
- pisemnie =skribe przysłówek kończy się na „-e
- pisemny =skriba przymiotnik kończy się na „-a

Rzeczownik kończy się zawsze na -o

domo dom
knabo chłopiec
muziko muzyka
skribo pismo
hundo pies

Przymiotnik kończy się zawsze na -a

granda duży
juna młody
skriba pisemny

Lajest rodzajnikiem określonym. Nie odmienia się go nigdy.

La hundo ten pies La hundo estas blanka (Ten pies jest biały).
La domo ten dom
La knabo ten chłopiec
La tablo ten stół
La floro ten kwiat

Rodzajnik nieokreślony nie istnieje.

hundo pies, jakiś pies
domo dom, jakiś dom

Przetłumacz:

ronda ringo okrągły pierścień
rapida biciklo szybki rower
forta kafo mocna kawa
varma akvo ciepła woda

Czasownik w formie bezokolicznika otrzymuje końcówkę -i

esti być
vidi widzieć
skribi pisać

Liczebniki:

0 nul
1 unu
2 du
3 tri
4 kvar
5 kvin
6 ses
7 sep
8 ok
9 naux (↓ Alfabet)
10 dek
11 dek unu
12 dek du
20 dudek
25 dudek kvin
100 cent
237 ducent tridek sep
1000 mil
1780 mil sepcent okdek

Czy potrafisz przetłumaczyć na język polski następujące słowa? Zakryj prawą kolumnę. Akcent pada zawsze na przedostatnią sylabę.

adreso adres
aparato aparat
biciklo rower
butelo butelka
dentisto dentysta
doktoro doktor
fakso fax
floro kwiat
fotelo fotel
granda duży
hospitalo szpital
hotelo hotel
hundo pies
kafo kawa
karoto marchew
knabo chłopiec
komforta wygodny /-a/
papero papier
pasporto paszport
radio radio
telefono telefon
teniso tenis
vino wino

Więcej o metodzie budowy słów: z pomocą przedrostka albo przyrostka możma zbudować cały szereg słów pochodzących od rdzenia danego słowa. Stosując np. przedrostek: mal-, budujemy określenie o przeciwnym znaczeniu:

bona dobrze
malbona źle
longa długi
mallonga krótki
fermi zamknąć
malfermi otworzyć
pli więcej
malpli mniej
varma ciepły
malvarma zimny
varmo ciepło
malvarmo zimno

Z każdego rdzenia słownego w esperanto, można zbudować wiele nowych słów (zdarza się, że aż ok. 50 rozmaitych określeń), wyłącznie poprzez kombinację różnych przed- i -przyrostków. Końcówka –eg powoduje powiększenie albo nasilenie, natomiast końcówka –et powoduje zmniejszenie albo osłabienie. Podobnie można też np. z wyrazu domo (=dom) – zbudować domoj(=domy,- przez dodatek litery -j tworzymy liczbę mnogą), dometo(=mały domek), domego (=duży dom). Pordo = drzwi pordego = duże drzwi, pordeto = małe drzwiczki. Varma = ciepły, varmega = gorący, varmeta = letni.

Przedrostek re- określa: znowu, ponownie, jeszcze raz, z powrotem:

relegi przeczytać ponownie (legi – czytać)
reveni powrócić (veni – przyjść)

Przyrostek -id określa małe, nowonarodzone zwierzątko:

birdido pisklę (birdo – ptak) porównanie w angielskim: bird = nestling nestling = pisklę
hundido szczeniak (hundo – pies) porównanie w angielskim: dog = puppy puppy = szczeniak
catido kociak (cato – kot) porównanie w angielskim: cat = kitten kitten = kociak

Przyrostek -in określa rodzaj żeński:

hundino suczka
bovino krowa (virbovo – byk)

Ami oznacza „kochać”. Ten, kto nauczy się kilku przed- i -przyrostków, potrafi łatwo zbudować nowe słowa.

Amo miłość (rzeczownik kończy się zawsze na -o)
Amego pasja (-eg oznacza zwiększenie, nasilenie)
Amas kocha (-as oznacza czas teraźniejszy)
Ekamas być zakochanym (ek- oznacza rozpoczęcie czegoś lub krótkotrwałe dzałanie)
Ametas kocha trochę, lubi (-et oznacza zmniejszenie, osłabienie)
Amegas kocha bardzo, ubóstwia (-eg oznacza zwiększenie, nasilenie)
Malamas nienawidzi (mal- oznacza przeciwieństwo znaczenia)
Malametas tnie lubi (mal- oznacza przeciwieństwo, a -et mniejszenie, osłabienie)
Mi amas vin. Ja kocham Ciebie.

Konsekwentne stosowanie przed- i przyrostków stanowi jedną z głównych zasad w esperanto. Ilość słów, których ktoś musiałby uczyć się, zmniejsza się drastycznie w momencie, kiedy zrozumie się na jakiej zasadzie buduje się nowe wyrazy.

Zaimki osobowe:

mi ja
vi ty
li on
sxi ona
gxi ono
ni my
vi wy
ili oni, one

Dodając końcówkę –a otrzymujemy zaimki dzierżawcze:

mia mój
via twój
lia jego
sxia jej
gxia jego
nia nasz
via wasz
ilia ich
mia dentisto = mój dentysta
via letero = twój (wasz) list
estas = jest
sur = na
en = w
sub = pod
La granda tablo estas ronda Duży stół jest okrągły.
Estas varma kafo en la taso. Ciepła kawa jest we filiżance.
En florvazo estas bela floro. W wazonie jest piękny kwiat.

Rodzaje czasowników:

-i bezokolicznik skribi pisać
-as czas teraźniejszy skribas pisze
-is czas przeszły skribis pisał, napisał
-os czas przyszły skribos będzie pisał, napisze
-us tryb warunkowy skribus napisałby
-u tryb rozkazujący skribu pisz!
Mi sidas en komforta fotelo. Siedzę w wygodnym fotelu.
Mi skribos Będę pisać.

Przysłówek buduje się przez dodanie końcówki -e

rapide szybko (od przymiotnika: rapida – szybki)
skribe pisemnie od czasownika: skribi – pisać)

Liczba mnoga powstaje przez dodanie końcówki –j zarówno do rzeczownika, jak i do przymiotnika:

bela hundo piękny pies
belaj hundoj piękne psy
la knaboj estas junaj chłopcy są młodzi

Podmiot, (objekt) – zostaje wskazany w zdaniu, przez dodanie końcówki -n do rzeczownika:

La knabo vidas la hundon chłopiec widzi psa
La knabo vidas la hundojn chłopiec widzi psy
La hundo vidas la knabon pies widzi chłopca (również: La knabon vidas la hundo)

Stopniowanie:

pli więcej
plej najwięcej
bela piękny /-a, -e/
pli bela piękniejszy /-a, -e/
plej bela najpiękniejszy / -a, -e/

Przysłówek również stopniuje się przez dodanie: pli albo plej

Rapide szybko
Pli rapide szybszy
plej rapide najszybszy

Niż, aniżeli = ol

La hundo estas pli granda ol la cato. Pies jest większy niż kot.

Dopełniacz powstaje przy użyciu: de

La hundo de la knabo Pies chłopca.

Pytania: wszystkie pytania zawierają konkretny pytajnik, np.:

kio? co?
kiel? jak?
kiam? kiedy?
cxu stosuje się przy pytaniach, na które odpowiada się: „tak” lub „nie”.

Zaprzeczenie

Ne nie.

Ne umiejscawia się bezpośrednio przed słowem, które ma stać się zaprzeczeniem:

Mi ne estas juna Ja nie jestem młody.

W esperanto – pytanie zaznaczone jest zawsze przez konkretny pytajnik, w odróżnieniu od wielu innych języków, gdzie odpowiedni szyk wyrazów w zdaniu tworzy często pytanie.

Li estas knabo. On jest chłopcem.
Cxu li estas knabo? Czy on jest chłopcem?

Ktoś lub coś, co jest podmiotem w zdaniu – otrzymuje końcówkę -n.

Przetłumacz, proszę:

La knabo amas la hundon. Chłopiec kocha psa. (ami = kochać. –as = czas teraźniejszy).
La knabon amas la hundo. Chłopca kocha pies. (końcówka–n zaznacza wyraźnie, kto, lub co jest podmiotem zdania).

Oczywiście można też powiedzieć: La hundo amas la knabon = Pies kocha chłopca.

Powyższy przykład pokazuje wyraźnie, iż szyk wyrazów w zdaniu w języku esperanto – zasadniczo nie jest taki ważny.

Tylko w dwóch przypadkach – tzn. w mianowniku oraz w bierniku – dodaje się końcówkę -n. Szczególnie, kiedy w bierniku, do podmiotu dodaje się końcówkę -n, wtedy szyk wyrazów w zdaniu może być różnoraki.

Liczebników nie odmienia się.

Nie ma odmiany osobowej czasownika.

Alfabet

Jedna rzecz jest, niestety, trochę niewygodna w esperanto – a jest to 6 liter w alfabecie, które posiadają nad sobą znak – tzw.: „Cyrkumfleks” (znak, oznaczający przedłużenie lub intonację dźwięku). Znaki takie występują w wielu językach. (Różne znaki fonetyczne używane są w wielu językach , np. we francuskim ........... w niemieckim.... i w hiszpańskim....)

A, B, C, Ĉ, D, E, F, G, Ĝ, H, Ĥ, I, J, Ĵ, K, L, M, N, O, P, R, S, Ŝ, T, U, Ŭ, V, Z.

a b c ĉ d e f g ĝ h ĥ i j ĵ k l m n o p r s ŝ t u ŭ v z.

W alfabecie esperanto nie ma liter: q, w, x, y.

Nie zalecam jednak używania wyżej wyszczególnionych sześciu liter, ponieważ jest to bardzo niewygodne, chociażby z tego powodu, że pisząc na komputerze, w języku esperanto, należałoby używać specjalnej klawiatury z tymi właśnie charakterystycznymi literami.

Osobiście uważam, że byłoby błędem wybierać na międzynarodowy, wspólny –taki język, w którym nie można by było pisać na standartowej klawiaturze. Wyjściem z tego dylematu jest zmiana pisowni tych sześciu liter, która już od pewnego czasu przyjęła się m.in. wśród użytkowników Internetu, a polega ona na dodaniu do : c, g, h, j, s, u – litery x – w zamian za stosowanie w/wym. Cyrkumfleksu. I tak np. krzesło nazywa się w języku esperanto: seĝo ; – w miejsce litery g z cyrkumfleksem ponad nią – piszemy gx – czyli segxo. Dodatek „x” do tych 6 liter spełnia tę samą funkcję, co cyrkumfleks ponad nimi.

Alfabet będzie po zmianie wyglądał następująco:

a b c cx d e f g gx h hx i j jx k l m n o p r s sx t u ux v z,
Litera „x” zmienia fonetykę tych sześciu liter.

Powyżej opisana sprawa jest jedynym minusem w języku esperanto, który z innego punktu spojrzenia ma wiele pozytywnych cech, dlatego powinniśmy zaakceptować go, albo wybrać inny język na wspólny, międzynarodowy, który nie ma tych kłopotliwych 6 liter. Na przykład: interlingua, język międzynarodowy, który również jest łatwy do opanowania i słownictwo jego pochodzi z szerokiego, międzynarodowego spektrum językowego. Należy jednak wziąć pod uwagę, iż 28 liter w alfabecie esperanto, zawsze wymiawia się w ten sam sposób. Jeśli ktoś potrafi prawidłowo je wszystkie wymówić, będzie on też potrafił bezbłędnie wymówić wszystkie słowa.

Przypuszczam, iż ta ostatnia forma alfabetu nie powinna nastręczać nikomu trudności w czytaniu lub pisaniu w języku esperanto. W wypadku, gdy esperanto zostanie jedynym, wspólnym językiem Unii Europejskiej, z pewnością zgodzą się wszyscy na to, aby używać jedynie x oznaczenia fonetycznego.

Ludwik Zamenhoff napisał: „Jeśli nasz język zostanie oficjalnie zaakceptowany przez rządy najważniejszych państw i owe rządy poprzez specjalne ustawy prawne zagwarantują Esperanto absolutnie pewną przyszłość i użytkownictwo oraz całkowitą ochronę przed wszelakimi osobistymi sprzeciwami; – wtedy powinien autorytatywny komitet,(wyznaczony przez wyżej określone rządy państw) wprowadzić – raz na zawsze – konieczne zmiany w fundamencie języka (jeśli to okaże się nieodzowne), lecz do tego momentu Fundamento de Esperanto musi pozostać niezmienione…”. (Jedyne, obowiązujące reguły dla esperanto znajdują się w broszurce Fundamento de Esperanto).

Napływ nowych słów do esperanto pochodzi z dwóch źródeł. Jedno z nich – to słowa narodowe, które uzyskały międzynarodową popularność i rozpowszechnienie, a drugie źródło – to sam język esperanto.

Zanim jakieś nowe słowo lub rdzeń słowny – zostaną zaakceptowane przez Lingva Komitato – muszą one pojawiać się zarówno w czasopismach, jak i w innej literaturze, a także muszą już być używane w codziennej, potocznej mowie.

W świecie esperantystów używa się m.in. „Plena Vortaro” (całkowicie ilustrowaną listę wyrazów). Lista wydana w 1966 roku zawiera 15 258 „haseł”. Każde hasło posiada opis swego znaczenia oraz wyjaśnienie, w jaki sposób można z tego rdzenia słownego tworzyć nowe wyrazy. Trudno jest przytoczyć dokładną ilość wyrazów, jakimi dysponuje esperanto, ale szacunkowo można przyjąć, że obecnie zakres słownictwa tego języka obejmuje ok. 107 000 słów. Dużo nowych wyrazów przybyło po roku 1965.

W języku esperanto wydanych zostało więcej niż 125 książek fachowych – z ponad 50 różnych dziedzin, tak jak np.: Filosofia, rzemiosło artystyczne, technika.

Siostra i szwagierka

Dzięki praktycznej metodzie tworzenia nowych słów w esperanto przez dodanie przedrostka lub przyrostka do wyrazu głównego – można uzyskać pokaźną ich ilość. I tak np.: bo- określa powinowactwo osób, spowodowane zawarciem związku małżeńskiego. Brat = frato. Siostra = fratino. Matka = patrino. Szwagier bofrato, Szwagierka bofratino, Teściowa bopatrino.


© Hans Malv, 2004